سلام، اولین کلمه احترام‌آمیز در برخوردهای اجتماعی است که هیچ زحمت و دردسری برای گوینده آن ندارد، ولی آثار ارزشمند فراوانی دارد. چه بسیار دوستی‌های ارزنده و گران‌بهایی که در پرتو سلام آغاز شده است و چه بسیار دشمنی‌هایی که با سلام گفتن از بین رفته است.

در اسلام، برخوردهای عمومی نظیر گفتن سلام، سخن گفتن، شنیدن، شوخی کردن، شرکت در مجالس عمومی، مشورت، امر به معروف کردن و... تابع آداب خاصی است که در این مبحث درباره آن سخن می‌گوییم.

الف) آداب سلام
-------------------
سلام، اولین کلمه احترام‌آمیز در برخوردهای اجتماعی است که هیچ زحمت و دردسری برای گوینده آن ندارد، ولی آثار ارزشمند فراوانی دارد. چه بسیار دوستی‌های ارزنده و گران‌بهایی که در پرتو سلام آغاز شده است و چه بسیار دشمنی‌هایی که با سلام گفتن از بین رفته است.
در آداب اسلامی، سلام به اندازه‌ای اهمیت دارد که رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: "مَنْ بدأ بالکلامِ قَبْلَ السّلامِ فَلاتُجیبُوهُ؛ به کسی که بدون ادای سلام، لب به سخن گشود، جواب ندهید ".1
با این حال، سلام کردن آدابی دارد که رعایت آن، آثارش را بیشتر می‌کند.

یک‌ـ افشای سلام
..........................
امام باقر(ع) می‌فرماید: "اَفْشُوا السَّلامَ؛ سلام خود را آشکار کنید. "2 منظور از افشای سلام، آشکار کردن آن است. "آشکار کردن سلام به این است که به هرکس برخوردید، سلام کنید، هر که خواهد باشد ".3
آشکار کردن سلام چند حُسن دارد: اول اینکه کسی که در پاسخ دادن کوتاهی کند، عذری نمی‌‌تواند داشته باشد. دوم اینکه نشانه فروتنی و تواضع است. سوم اینکه نشانه علاقه‌مندی شخص سلام دهنده به سلامتی و آغاز دوستی با طرف مقابل است.
سلامی که زیرلب یا آهسته باشد، می‌تواند بیانگر اجبار یا فقط رفع مسئولیت باشد تا دیگران، فرد را بی‌ادب ندانند.

دوـ رعایت مراتب سلام گفتن
.......................................
سلام کردن، مستحب و امری دلخواه است. هرکس می‌تواند اول سلام گوید و از ثواب آن برخوردار شود، ولی بهتر است مراتب آن رعایت شود. امام صادق(ع) می‌فرماید: "یُسَلّمُ الصَّغیرُ عَلَی الکبیر وَ المارُّ عَلَی القاعِدِ و القلیلُ عَلَی الْکَثیر؛ کوچک بر بزرگ، رهگذر بر نشسته و گروه اندک بر گروه بزرگ سلام کند. "4 در جایی دیگر نیز می‌فرماید: "یسَّلمُ الرّاکِبُ عَلَی الماشی وَ القائم عَلَی القاعد؛ سواره بر پیاده و ایستاده بر نشسته سلام کند ".5
فراموش نکنیم: "البادی بِالسَّلام اَولی باِللهِ و بِرَسولِهِ؛ آن‌که آغاز سلام کند، به خدا و رسولش نزدیک‌تر است. "6 همین‌طور "ألبادی بِالسَّلامِ بَریءٌ مِنَ الکِبْرِِ؛ آن‌که سلام می‌کند، از تکبّر بر کنار است ".7

سه‌ـ پاسخ شایسته به سلام
..........................................
در آداب اسلامی، پاسخ هر سلام و تحیّتی، باید کامل‌تر از آن یا دست کم مطابق آن باشد. خداوند در قرآن می‌فرماید:
وَإِذَا حُیِّیْتُم بِتَحِیَّةٍ فَحَیُّواْ بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا إِنَّ اللّهَ کَانَ عَلَی کُلِّ شَیْءٍ حَسِیبًا. (نساء: 86)
و چون به شما درود گفته شد، شما به [صورتی] بهتر از آن درود گویید یا همان را [در پاسخ] برگردانید؛ که خداوند همواره به هر چیزی حسا‌برس است.
منظور از کامل بودن پاسخ این است که اگر کسی بگوید: "سلام "، در پاسخ باید گفت: "سلامٌ علیکم ". اگر کسی بگوید: "سلامٌ علیکم "، در پاسخ او باید گفت: "سلامٌ علیکم و رَحمة الله " یا اگر بگوید: "سلامٌ علیکم و رحمه الله "، در پاسخ او باید گفت: "سلامٌ علیکم و رحمه الله و برکاته ".

چهارـ تساوی در سلام
.................................
مسلمان نباید در سلام، میان افراد از جهت دارایی و فقر تفاوتی بگذارد. امام رضا(ع) در این باره می‌فرماید:
اگرکسی به مسلمان فقیری، همانند سلامی که به یک ثروتمند می‌دهد، سلام ندهد، خداوند عزّوجل در روز قیامت علیه او خشمناک خواهد بود.8

پنچ‌ـ میانه‌روی در سلام
.................................
نکته دیگر در آداب سلام، پرهیز از افراط و تفریط در سلام است. گاهی سلام به اندازه‌ای همراه با احترام است که بیشتر به تظاهر و ریا و چاپلوسی می‌ماند و گاهی نیز به تناسب موقعیت معنوی افراد، سلام مناسبی به آنها داده نمی‌‌شود که هر دو نارواست. باید به تناسب معنوی هرکس به او سلام کرد. اگر سلام فقط احترام ظاهری باشد و در دل به مؤمنان ارادت نداشته باشیم، این کار، نفاق و دورویی است. همچنین اگر به آنها بی‌اعتنایی کنیم و در حدّ ارادت قلبی، به شایستگی سلام ندهیم، کوتاهی کرده‌ایم. پس شایسته است که حدّ هر کسی را رعایت کرد و از افراط و تفریط در سلام پرهیز شود.9 امیر مؤمنان علی(ع) می‌فرماید:
لاتَبلُغُ فی سَلامِکَ عَلَی الاِخوانِِ حَدَّ النِفاقِ و لا تقصُرهُم عَن دَرَجَةِ الْاِسْتحقاقِ.10
در سلام دادن به برادران [دینی] نه در حدّ ریا غُلو کنید و نه از اندازه شایستگی‌شان کوتاهی ورزید.

شش‌ـ خودداری از سلام دادن به برخی افراد
............................................................
در آداب اسلامی، سلام کردن به چند گروه استحباب ندارد، از جمله:
اول‌ـ افرادی که به دلیل اشتغال به برخی کارها، هنگام پاسخ گفتن سلام، ممکن است دچار مشکل شوند. برای مثال، امام صادق(ع) می‌فرماید:
ثُلاثٌة لایُسلَّمون الماشی مَعَ الجنازة و الماشی اِلَی الجُمُعةَ و فی بَیت الحمّام لِمَن لا اَزار لَه. 11
به سه کس سلام نکنید: کسی که همراه جنازه می‌رود، کسی که به نماز جمعه می‌رود و به کسی که در حمام لباس بر تن ندارد.
همین‌گونه است وضعیت کسانی که در حال خوردن یا در حال مسواک زدن هستند.
دوم‌ـ کسانی که به سبب کارهای نامشروع و ناشایست، لیاقت دوستی و سلام کردن ندارند، مانند افراد شراب‌خوار، رباخوار و قمارباز. البته اگر سلام دادن در اصلاح و هدایت آنها مؤثر باشد، اشکال ندارد.12
سوم‌ـ افرادی که با سلام دادن به آنها ممکن است مفسده ایجاد شود، مانند: سلام دادن به زنان جوان. امام علی(ع) به زنان جوان سلام نمی‌‌کرد و می‌فرمود: "می‌ترسم آوازش مرا خوش آید و پاداش کمتری از آنچه می‌جویم، به من رسد ".13
چهارم‌ـ به افراد غیرمسلمان هم نباید در حالت عادی سلام کرد، مگر اینکه خود ابتدا سلام کنند. در این صورت، پاسخ دادن لازم است، آن ‌هم به‌صورت "علیکم " نه "سلام " یا "سلامٌ علیکم ".14
__________________________________________________________________
1. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، ترجمه و شرح: سید جواد مصطفوی، تهران، انتشارات وفا، 1382، چ 1، ج 4، ص 459.
2. همان.
3. همان.
4. همان، ص 463.
5. همان
6. همان، ص 460.
7. نهج الفصاحه (با تنظیم موضوعی)، ص 384.
8. بحارالانوار، ج 72، ص 38، باب 94، ح 31.
9. اخلاق (1)، صص 91 و 92.
10. عبدالحمید بن محمد بن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، دار احیاء الکتب العربیه، 1378، چ 1، ج 20، ص 315.
11. اصول کافی، ج 4، ص 461.
12. بحارالانوار، ج 76، ص 9، باب 97، ح 35.
13. همان، ج 6، ص 9، باب 97، ح 35.
14. اصول کافی، ج 4، ص 465، ح 1.

منبع : کتاب "اداب اجتماعی "